Roja Bolesław Jerzy (1870–1940), oficer armii austriackiej i Legionów Polskich, generał dywizji WP, poseł na Sejm RP. Ur. 4 IV we wsi Bryńce Zagórne, pow. Bóbrka, był synem Józefa, gospodarza-leśnika, i Marii z Trzcińskich.

R. uczył się w gimnazjach we Lwowie i w Krakowie, gdzie zdał maturę jako ekstern w Gimnazjum św. Anny. W l. 1895–8 uczęszczał do szkoły kadeckiej (Kadettenschule) w Wiedniu. Od r. 1898 służył w randze podchorążego, a od r. 1899 w randze podporucznika w 36 p.p. Obrony Krajowej w Kołomyi. W r. 1905 został zwolniony z wojska na własną prośbę; w rezerwie miał stopień porucznika. Od r. 1906 był agentem wywiadu austro-węgierskiego, a wg przypuszczeń pracował również dla wywiadu rosyjskiego wyjeżdżając do Niemiec i obserwując niemieckie manewry pod Legnicą jako sprawozdawca prasowy. Pracował jako urzędnik kancelaryjny w magistracie m. Krakowa (1909–10), a następnie jako kierownik oddziału pośrednictwa pracy w Polskim Tow. Emigracyjnym w Krakowie. W l. 1908–10 studiował ponadto prawo na UJ, z kolei w l. 1910–12 chodził przez dwa semestry zimowe na Wydział Lekarski UJ. W tym okresie napisał broszury pt.: Książeczka dla robotników wiejskich. Sprawozdanie Związku Robotników Rolnych i Lasowych za czas od 8 czerwca 1910 do 25 lutego 1912 r. (Kr. 1912) oraz Jak i gdzie szukać zarobku? Wskazówki dla robotników rolnych sezonowych (Kr. 1913). Należał do Krakowskiego Tow. Gimnastycznego «Sokół».

Z początkiem pierwszej wojny światowej R. wstąpił do Legionów Polskich. W dn. 29 IX 1914 otrzymał awans na kapitana. Sformował IV batalion 2 p.p. Legionów, którym dowodził w okresie od 1 IX 1914 do 1 IV 1915 w czasie walk II Brygady Legionów w Karpatach. W dn. 29 X 1914 był ranny w rękę w bitwie pod Mołotkowem. Z dn. 11 XI t.r. został mianowany majorem za osobistą dzielność i utrzymanie karności w powierzonym batalionie. Dn. 14 III 1915 awansował na podpułkownika. Wysuwano przeciwko niemu zarzuty, że w jego batalionie były największe straty w poległych i rannych. Po reorganizacji oddziałów II Brygady Legionów w Kołomyi, objął w maju 1915 dowództwo 4 p.p. Legionów. Ten okres opisuje w książce pt. Legioniści w Karpatach w 1914–1915 roku (W. 1933), w której zakończeniu wymieniał błędy, jakie popełnił jako dowódca i jako pamiętnikarz w jej treści. W czerwcu 1915 R. objął zastępstwo Komendy Grupy na czas wyjazdu płk. Wiktora Grzesickiego. W dn. 25 IX 1915 został mianowany pułkownikiem. Dn. 26 II 1916 był ranny w rękę pod Optową. Wchodził w skład Rady Pułkowników utworzonej w maju 1916. W dn. 30 VIII 1916 był sygnatariuszem, wraz z Józefem Piłsudskim, Kazimierzem Sosnkowskim, i Józefem Hallerem, memoriału do Naczelnego Komitetu Narodowego wzywającego go do wystąpienia z protestem do rządu austriackiego; m. in. domagano się wycofania Legionów z frontu i użycia ich jako kadry wojska polskiego. Z dn. 18 VI 1917 objął dowództwo III Brygady Legionów. W czasie kryzysu przysięgowego, po uwięzieniu J. Piłsudskiego przez Niemców, objął czasowo komendę Polskiej Organizacji Wojskowej. W wyniku tego kryzysu został zwolniony z Legionów na własną prośbę z dn. 3 VIII 1917 i przeszedł do armii austriackiej do 3 p. strzelców tyrolskich w Grazu w randze podporucznika bez prawa noszenia munduru legionowego. Wzywał legionistów znajdujących się w oddziałach armii austriackiej do powrotu do Legionów, co spotkało się z dezaprobatą innych oficerów legionowych. Na skutek interwencji posłów Hermana Liebermana i Włodzimierza Tetmajera udało mu się wydostać z Grazu i powrócić do Krakowa jesienią 1918, gdzie założył Tow. «Żegluga Polska». W dn. 31 X 1918 po usunięciu komend armii austriackiej w Krakowie, został mianowany za poparciem ludowców przez Polską Komisję Likwidacyjną (PKL) komendantem wojsk okręgu krakowskiego. Rada Regencyjna dekretem z dn. 1 XI 1918 nadała mu stopień generała podporucznika, od czego uzależnił on zresztą złożenie jej przysięgi.

R. został dowódcą wojsk w Małopolsce Zachodniej i organizował obronę Galicji Wschodniej oraz Śląska Cieszyńskiego i Spisza. Sprzeciwił się próbom podporządkowania Tymczasowemu Rządowi Republiki Polskiej w Lublinie (8 XI 1918), ale wobec Jędrzeja Moraczewskiego, ppłk. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza i kpt. Juliana Stachiewicza, pragnących go do tego zmusić, złożył oświadczenie, że uważa się za podporządkowanego hierarchicznie J. Piłsudskiemu i po jego powrocie uzna jego zwierzchnictwo, co zapobiegło ewentualnemu wybuchowi zbrojnego konfliktu (A. Pragier). Odmówił R. również wykonania polecenia tego rządu w sprawie aresztowania gen. Tadeusza Rozwadowskiego. Jego nominacja na generała podporucznika została zatwierdzona przez naczelnego wodza, J. Piłsudskiego, w dn. 12 XI t.r. R. był zwolennikiem porozumienia z Ukraińcami. Od 16 XI 1918 do 22 XII t.r. był dowódcą Grupy Operacyjnej «Wschód», która przyszła z odsieczą Lwowowi. Sam przybył do Lwowa na czele dwóch kompanii w dn. 21 XI t.r. po dotarciu tam dzień wcześniej podległej mu grupy ppłk. M. Tokarzewskiego-Karaszewicza. Wspomnienia z tego okresu polemizujące z krytycznymi o sobie opiniami, spisał w artykule pt. Obrona Lwowa („Panteon Pol.” 1926 nr 22 s. 6, nr 25 s. 1–2, nr 26 s. 5–6) oraz w książce Legendy i fakty (W. 1931). Od 16 I 1919 był dowódcą 2 Dyw. Piechoty Legionów, a następnie Grupy Operacyjnej swego imienia, przebywając na froncie litewsko-białoruskim od maja do 28 VII 1919. Od 28 VII 1919 do 1 II 1920 był dowódcą Okręgu Generalnego Kielce. W styczniu 1920 został członkiem Kapituły Tymczasowej Orderu Virtuti Militari. Od marca 1920 do lipca t.r. pozostawał dowódcą Okręgu Generalnego Pomorze. Z dn. 21 IV 1920 został mianowany generałem porucznikiem. Na Pomorzu R. był inicjatorem utworzenia w początkach czerwca t.r. organizacji ochotniczej pod nazwą «Straż» dla utrzymania porządku wewnętrznego. Z jego inicjatywy powstała również dn. 13 VII t.r. Rada Pomorska, która poza polityczną konsolidacją społeczeństwa i organizowaniem pomocy dla wojska, zaczęła także «realizować własne cele» (J. Karnowski). R. prowadził aktywną działalność propagandową przeciwko inwazji Armii Czerwonej, ale z drugiej strony na wypadek zwycięstwa Rosjan w wojnie polsko-radzieckiej, wypowiadał się przed woj. pomorskim Janem Brejskim za oderwaniem Pomorza od Polski i utworzeniem z niego samodzielnej republiki. Skierowany na front, dowodził od lipca 1920 do 6 VIII t.r. zorganizowaną przez siebie Grupą Operacyjną Pomorską. Walczył pod Ostrołęką i Łomżą. Od 11 VIII t.r. stał na czele 2 armii po gen. Kazimierzu Raszewskim. Wg wspomnień Wincentego Witosa, R. należał do tych wojskowych, którzy szerzyli popłoch i zamieszanie oraz nie wierzyli w zwycięstwo. Miał on doradzać Witosowi, wówczas premierowi, usunięcie naczelnego dowódcy J. Piłsudskiego, utworzenie rządu chłopsko-robotniczego, oddanie sobie dowództwa nad armią i porozumienie się z Rosjanami. Na skutek żądania Witosa został w przeciągu kilku dni pozbawiony dowództwa.

Od września 1920 R. pozostawał w rezerwie na własną prośbę. Ogłosił drukiem broszurę Szef sztabu (W. 1922). W dn. 13 VII 1922 został sklasyfikowany jako inwalida wykazujący 50% utraty zdolności do pracy. Z dn. 1 X 1922 przeszedł w stan spoczynku. Zajął się administrowaniem majątku w Jadwisinie, pow. Zegrze, a następnie przebywał w Warszawie. Udzielał się też społecznie, m. in. w Związku Górali w Zakopanem.

R. miał przekonania lewicowe, którym dawał wyraz w swej działalności politycznej angażując się w ruchu ludowym, z którym był związany od przed wojny. Po przewrocie majowym 1926 r., do którego, wg S. Jellenty, R. miał zgłosić swój «akces» („Stolica” 1983 nr 49), jego stosunek do rządów sanacyjnych stawał się z upływem czasu coraz bardziej krytyczny, jakkolwiek zawsze okazywał respekt dla Piłsudskiego. Podjął współpracę z jednym z najbardziej radykalnych odłamów ruchu ludowego, Stronnictwem Chłopskim (SCh), z którego ramienia został wybrany z listy państwowej na posła do Sejmu RP w r. 1928. W Sejmie był zastępcą przewodniczącego Komisji Wojskowej. Przemawiał 9 razy, m. in. w dyskusji nad preliminarzem budżetowym Min. Pracy i Opieki Społecznej (8 VI 1928), Min. Spraw Wojskowych (11 VI 1928 i 8 II 1929), Min. Komunikacji (5 II 1929). W r. 1929 był jednym z przywódców powstałej w SCh frakcyjnej grupy tzw. małopolskiej, która krytycznie oceniała taktykę Zarządu Głównego SCh uważając, że niektóre jego posunięcia utrudniają współpracę i połączenie się SCh z Polskim Stronnictwem Ludowym (PSL) «Wyzwolenie» i PSL «Piast». Występował za zjednoczeniem stronnictw ludowych m. in. na kongresach SCh w lipcu 1929. W grudniu 1929 zrzekł się mandatu poselskiego. Na wniosek ministra spraw wojskowych podwyższono mu w dn. 27 III 1930 zaopatrzenie emerytalne oraz przyznano mu jednorazową zapomogę w kwocie 10 tys. zł. W listopadzie 1929 SCh weszło w Sejmie do Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Lewicowych dla Obrony Republiki Demokratycznej, a R. został przez nie wytypowany do Delegacji Porozumiewawczej, której zadaniem było zacieśnienie współpracy pomiędzy stronnictwami Centrolewu. Swojemu opozycyjnemu stanowisku względem rządów sanacyjnych dał R. wyraz w liście otwartym do J. Piłsudskiego z dn. 9 VIII 1930 (wystosowanym do niego z okazji zjazdu legionistów), który jednak został skonfiskowany przez cenzurę. Po zjednoczeniu ruchu ludowego w r. 1931 R. działał w Stronnictwie Ludowym (SL) jako sympatyk, gdyż formalnie członkiem Stronnictwa nigdy nie został. W okresie strajku chłopskiego 1937 r. prowadził ożywioną działalność agitacyjną na terenie powiatów: warszawskiego, gostynińskiego, łowickiego, grójeckiego i błońskiego, namawiając chłopów do wystąpień przeciwko rządom sanacyjnym i organizując oddziały chłopskiej straży porządkowej. W związku z mającym się odbyć w sierpniu 1937 dorocznym XIV zjazdem legionistów w Krakowie, R. rozpropagował powieloną odezwę do legionistów, którą miał zamiar wygłosić na tym zjeździe. Odezwa ta została również wydrukowana z pewnymi zmianami nakładem Związku Socjalistów Polskich w Ameryce jako List gen. Roji do Legionistów i Obywateli Państwa (New York, N.Y., 1937). R. krytykował w nim rząd i rządzący obóz legionowy oraz domagał się spełnienia szeregu postulatów politycznych. Krakowskie władze wojskowe na rozkaz min. spraw wojskowych gen. Tadeusza Kasprzyckiego nie dopuściły do wystąpienia R-i na zjeździe, internując go na oddziale psychiatrycznym 5 Wojskowego Szpitala Okręgowego w Krakowie. Doświadczenie to nie zapobiegło jego dalszej antysanacyjnej działalności. R. publikował liczne artykuły m. in. w „Gazecie Chłopskiej”, „Zielonym Sztandarze” oraz wygłaszał odczyty zarówno na zebraniach ludowców, jak i socjalistów. Niezależnie od poczynań w organizowaniu chłopskiej straży porządkowej, nosił się również z zamiarem utworzenia w Krakowskiem, tow. chłopów uczestników oswobodzenia Krakowa spod zaboru austriackiego, ale na zebraniu w Zielonkach pod Krakowem, spotkało się to ze sprzeciwem lokalnych władz SL stwierdzających, że dla politycznej aktywności chłopów wystarczają organizacyjne ramy Stronnictwa. Głośny był również list R-i do Naczelnego Komitetu Wykonawczego SL z dn. 2 III 1938, krytykujący niedomagania organizacyjne w SL, oraz zawierający propozycje przeprowadzenia w nim zmian i usprawnień, kursujący w odpisach – bez jego zgody – wśród czytelników.

W chwili wybuchu wojny niemiecko-polskiej we wrześniu 1939 R. był ciężko chory. Później był czynny w podziemnej działalności Polskiego Czerwonego Krzyża. Aresztowany przez Niemców w marcu 1940, był więziony na Pawiaku, a w dn. 3 V t.r. został wywieziony do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, gdzie 27 V 1940 został zamordowany. Urna z prochami została złożona na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Alei Zasłużonych. Był odznaczony m. in. Orderem Virtuti Militari V kl., Krzyżem Walecznych.

R. był żonaty z Heleną z Niedźwiedzkich, z którą miał czworo dzieci: Jana (ur. 1906), Zofię (ur. 1908), Krystynę (ur. 1912) i Bolesława (ur. 1916).

R. był pierwowzorem postaci gen. Dąbrowy w powieści Juliusza Kadena Bandrowskiego pt. „Generał Barcz” (W. 1923).

Fot. w Mater. Red. PSB; – Enc. Wojsk., VII 82, 231; Mała Enc. Wojsk., III; W. Enc. Powsz. (PWN), X; Kryska-Karski-Żurakowski, Generałowie (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; PSB, XX 334, XXI 290; Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–33, s. 135 (fot.), 142, 207, 214; Rocznik Oficerski, W. 1923, 1924, 1928; Lista starszeństwa oficerów Legionów Polskich, W. 1917 s. 2; Cmentarz Komunalny dawny Wojskowy w Warszawie, W. 1989; – Bartoszewski W., Warszawski pierścień śmierci 1939–1944, Wyd. 2, W. 1970; Chmiel A., Oswobodzenie Krakowa 31 października 1918 roku, Kr. 1929 s. XXI, 10, 17–18, 20–1, 25, 34, 36, 38, 41–2, 46, 48–50, 58–60, 62, 64, 70, 74, 78; Chudański W., Ruch ludowy w województwie pomorskim 1920–1939, W. 1970; Czubiński A., Centrolew, P. 1963; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej (fot.); Giza S., Kalendarz wydarzeń historii ruchu ludowego 1895–1965, W. 1967; Hemmerling Z., Ruch ludowy w Wielkopolsce 1919–1939, W. 1971; Holzer J., Molenda J., Polska w pierwszej wojnie światowej, W. 1967; Jędrzejewicz W., Kronika życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, Londyn 1977 I–II; Lewartowski H., Pochmarski B., Teslar J. A., Szlakiem bojowym Legionów, Lw. 1915 s. 43 (fot.), 47, 66, 69–74, 97, 99, 102–4, 108, 118, 125, 133–4, 139, 173, 201, 209, 226–7; Lipiński W., Walka zbrojna o niepodległość Polski 1905–1918, W. 1935 (fot.); Machalski T., Ostatnia epopeja, Londyn 1969 s. 142–3; Nałęcz T., Polska Organizacja Wojskowa 1914–1918, W. 1984; Nowakowski J. M., „Czerwony Generał”, „Stolica” 1983 nr 43 (fot.); Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1967 II; Polska w latach wojny światowej w kraju i na obczyźnie, Zebrał M. Wieliczko, W. 1930 s. 31–2 (fot. wspólna), 102–3; Próchnik A., Pierwsze piętnastolecie Polski niepodległej, W. 1957; Przybylski A., Wojna polska 1918–1921, W. 1930 s. 28, 171, 182, 187; Rzepecki J., Sprawa Legionu Wschodniego 1914 roku, W. 1966; Seyda M., Polska na przełomie dziejów, P. 1927–31 I–II; Stawecki P., Generał Roja w opozycji, „Mówią Wieki” 1963 nr 12 s. 26–8; tenże, Następcy Komendanta, W. 1969; Waligóra B., Bój na przedmościu Warszawy, W. 1934; Wapiński R., Działalność Narodowej Partii Robotniczej na terenie województwa pomorskiego w latach 1920–1930, Gd. 1962; Woszczyński B., Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1921, W. 1972; Zarys historii polskiego ruchu ludowego, W. 1970 II; Zgórniak M., 1914–1918. Studia i szkice z dziejów pierwszej wojny światowej, Kr. 1987; – Dąbrowski J., Dziennik 1914–1918, W. 1977; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1961–4 I–III; „Dziennik Rozkazów Wojskowych” 1919 nr 82 poz. 2883; „Dziennik Rozporządzeń Komisji Wojskowej” 1918 nr 2 poz. 19; „Dziennik Rozporządzeń Ministerstwa Spraw Wojskowych” 1918 nr 3 poz. 31; Gruber H., Wspomnienia i uwagi, Londyn (b.r.w.); Haller J., Pamiętniki, Londyn 1964; Hupka J., Z czasów wielkiej wojny, Lw. 1937; Karnowski J., Moja droga kaszubska, Gd. 1981; Lasocki Z., Wspomnienia szefa administracji P. K. L. i K. Rz., Kr. 1931 s. 8, 10–11, 22, 30, 34–5, 46, 48, 98, 109; Latinik F., Bój o Warszawę, Bydgoszcz [b.r.w.], s. 26; Mączyński C., Boje lwowskie. Cz. I. Oswobodzenie Lwowa, W. 1921 I 205–6, 315, 326, II 22, 27–8, 72, 233; Min. Spraw Wojskowych. Dziennik Personalny 8 V 1920 nr 17 poz. 488, s. 366; Piłsudski J., Pisma zbiorowe, W. 1937 IV–VI, VIII, IX; Pragier A., Czas przeszły dokonany, Londyn 1966; Porwit M., Spojrzenie poprzez moje życie, W. 1986; Raszewski K., Wspomnienia z własnych przeżyć do końca roku 1920, P. [b.r.w.] s. 305, 307–8, 313–16, 346–7; Rataj M., Pamiętniki, W. 1967; Romeyko M., Przed i po maju, W. 1976; [Rybak J.], Pamiętniki generała Rybaka, W. 1954 s. 58–9, 153–5, 211; Sikorski W., Nad Wisłą i Wkrą, Lw. 1928 s. 23, 29, 51, 63, 67, 160; Spraw. stenogr. Sejmu 1928–9; Strajk chłopski w 1937 roku, W. 1960 I–II; Szematyzmy Król. Galicji, 1909–10; Witos W., Moja tułaczka, W. 1967; tenże, Moje wspomnienia, Paryż 1964–5 II–III; Zając J., Dwie wojny, Londyn 1964; Zych G., Oranienburg. Rachunek pamięci, W. 1962 s. 51–2; Żeligowski L., Wojna w roku 1920, W. 1930 s. 57; – „Drukowane jako rękopis. Przegląd polityczny” 1917 nr 10 s. 7–8; „Dzien. Pol.” 1945 nr 136, 155; „Głos Narodu” 1938 nr z 11 IV, 23 IV, 14 XI; „Goniec Krak.” 1920 nr z 24 I; „Ilustr. Kur. Codz.” 1938 nr z 30 III s. 18, 26 VI s. 14; „Naprzód” 1937 nr z 1 XI; „Piast” 1938 nr z 2 I, 1 V, 17 VII, 1 IX; „Polonia” 1938 nr z 5 IV; „Pol. Przegl. Emigracyjny” 1912 nr 3–4 s. 137, 156; „Robotnik Pol.–The Polish Worker” (New York) 1937 nr z 26 IX; „Stolica” 1983 nr 49, 1984 nr 5; „Zielony Sztandar” 1938 nr 6 s. 3; – AAN: Skorowidz Uchwał Rady Ministrów 1930 r., PPRM t. 50 s. 637; Arch. UJ: S II 201b, 202b, 210, 212, 224, 233, 515; B. PAN w Kr.: rkp. sygn. 4121; B. Jag.: rkp. sygn. 8627 t. 24 k. 106–107; CAW: sygn. 6003, tap. 9498; – Informacje Zdzisława Nicmana z W. (na podstawie relacji rodziny).

                                                                                                                                                                                                                                       Henryk Korczyk